18 kunstwerken uit de collectie Middelheimmuseum toegevoegd aan Vlaamse Topstukkenlijst

Bescherming via het Topstukkendecreet

Vlaanderen bezit roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang, met een bijzondere archeologische, historische, cultuurhistorische, artistieke of wetenschappelijke betekenis. Ze zijn zo waardevol dat ze goed bewaard moeten blijven voor komende generaties.

Daarom stelde de Vlaamse overheid in 2003 een Topstukkendecreet op, met ook een Topstukkenlijst van ‘zeldzame en onmisbare’ voorwerpen en verzamelingen. Voor die beschermde voorwerpen gelden speciale beschermingsmaatregelen en uitvoerbeperkingen. Al deze Topstukken komen in aanmerking voor subsidies voor conservering en restauratie. Ze moeten ook in Vlaanderen bewaard blijven.

Vandaag gaat het in totaal om 908 kunstwerken in Vlaanderen, allemaal te raadplegen via de Topstukkendatabank.

"Op de oorspronkelijke Topstukkenlijst Beeldende kunst, stonden er reeds 7 kunstwerken uit de collectie van het Middelheimmuseum. De naoorlogse en avant-garde beeldhouwkunst bleek echter nog onvoldoende vertegenwoordigd. Op advies van de Topstukkenraad voeg ik daarom maar liefst 18 beeldhouwwerken aan de lijst toe.” – Jan Jambon, minister van Cultuur

"Middelheimmuseum is in het landschap van de hedendaagse kunstmusea letterlijk een buitenbeentje: het is zowel een publiek park voor omwonenden als een landelijk erkend museum. Dat doet een bezoeker soms vergeten dat met de groene parkomgeving een collectie van internationale betekenis is vergroeid. Sinds vandaag staan maar liefst 25 kunstwerken uit de collectie van het Middelheimmuseum op de Topstukkenlijst van Vlaanderen. Dit zijn kunstwerken die op landelijk en internationaal niveau een “hoogst belangwekkende betekenis” krijgen toegeschreven. 18 ervan staan opgesteld buiten in het kunstpark, 4 in het collectiepaviljoen. Dit is een mooie erkenning door Vlaanderen van de unieke positie die Middelheimmuseum bekleedt." – Nabilla Ait Daoud, schepen voor cultuur stad Antwerpen

​Erkenning 18 nieuwe Topstukken

Van de collectie van het Middelheimmuseum waren eerder al 7 kunstwerken opgenomen in de Vlaamse Topstukkenlijst:

• La Méditerranée (de Middellandse Zee) van Aristide Maillol (1902-1905) - kunstpark
• Heraclès (Hercules boogschutter) van Emile-Antoine Bourdelle (1909) - kunstpark
• La Vierge folle (het zotte geweld) van Rik Wouters (1912) - kunstpark
• Grand Cheval (het grote paard) van Raymond Duchamp-Villon (1914) - kunstpark
• Le prophète (de profeet) van Pablo Gargallo (1933) - kunstpark
• King and Queen (koning en koningin) van Henry Moore (1952-1953) - kunstpark
• Le Chien (de hond) van Alexander Calder (1958) - kunstpark

Daar komen nu 18 sculpturen bij: 9 uit de periode 1914-1945, en 9 uit 1945-1968.

Uit de periode 1914-1945:

• Statue on triangular base (beeld op driehoekige sokkel) van Alexander Archipenko (1914) - collectiepaviljoen
• Der Dreiklang (Triade) van Rudolf Belling (1919) - kunstpark
• Ensemble van vijf sculpturen van Arturo Martini uit de vroege jaren ’30: La nena (het meisje)(1930), Donna al sole (zonnende vrouw) (1930) en Gare invernali (Wintersport) (1931-1932) in depot en La lupa (de wolvin) (1930-1931) en Chiaro di luna (Maneschijn) (1931-1932) – collectiepaviljoen
• Océanide (zeenimf) van Henri Laurens (1933) - kunstpark
• La rivière (de rivier) van Aristide Maillol (1939-1943) - kunstpark

Uit de periode 1945-1968:

• La Mante (de bidsprinkhaan) van Germaine Richier (1946) - kunstpark
• Trois coupes superposées (Schalenbaum) van Hans Arp (1947-1954) - kunstpark
• Miracolo (mirakel) van Marino Marini (1951-1952) - kunstpark
• Il Cardinale (de kardinaal) van Giacomo Manzù (1952) - kunstpark
• Unendlichen Schleife (eindeloze kronkel) van Max Bill (1953-1956) - kunstpark
• Femme de Venise II (Venetiaanse vrouw II) van Alberto Giacometti (1956-1957) - collectiepaviljoen
• Encounter VIII (ontmoeting VIII) van Lynn Chadwick (1957) - kunstpark
• Cantate Domino (zing voor de Heer) van Barbara Hepworth (1958) - kunstpark
• Double Progression vert et blanc (dubbele progressie in groen en wit) van Jesùs Rafael Soto (1969)

​“Een echte ontdekking” voor de Topstukkenraad waren de vijf levensgrote terracotta beelden van Arturo Martini uit de jaren 1930, in Vlaanderen grotendeels onbekend. In het buitenland is de waarde van deze beschermde verzameling al veel langer bekend, in Italië is het zelfs een hype. Het Middelheimmuseum kreeg daarom al meerdere buitenlandse bruikleenvragen voor deze werken. Omdat ze zo fragiel zijn, blijven ze in Vlaanderen. Ze zijn enkel te zien in het Middelheimmuseum. ​

Onderzoek en wijzigende inzichten

"Opvallend is dat 7 nieuwe Topstukken behoren tot de minder bekende depotcollectie van het Middelheimmuseum. De “herontdekking” van deze kunstwerken is te danken aan een collectiewaarderingstraject dat het museum uitvoerde in 2019, ter voorbereiding van de opening van het nieuwe collectiepaviljoen." – Veerle Meul, hoofd collecties Middelheimmuseum

Een divers samengesteld ‘collectieparlement’ selecteerde daarvoor de 50 meest waardevolle sculpturen uit de depotcollectie, aan de hand van uitgebreide criteria. Niet alleen de kunsthistorische waarde gaf de doorslag, maar ook de sociale en de belevingswaarde, zodat in de selectie uiteenlopende perspectieven en betekenissen vervat zitten. Een deel van de selectie is vandaag te zien in het collectiepaviljoen, met ondermeer het kleine bronzen kunstwerk van Archipenko, de ranke Giacometti-sculptuur en twee werken van Arturo Martini, die nu als Topstukken zijn erkend. ​

Ook de Topstukkenraad herwaardeert met regelmaat kunstwerken in Vlaamse openbare collecties, vooral op basis van hun kunsthistorisch belang. In 2021 bevroeg de Topstukkenraad het Middelheimmuseum over eventuele aanvullingen voor kunstwerken uit de periode 1914-1945. Tijdens onderzoek merkte de Topstukkenraad op dat avant-garde beeldhouwkunst buiten de Sélection-kring, dominant in de jaren 1920, sterk ondervertegenwoordigd was in de Topstukkenlijst. Ook de naoorlogse periode tot 1968 werd herbelicht.

De Topstukkenraad onderzoekt aan de hand van strenge criteria of nieuw voorgestelde kunstwerken een ‘buitengewone’ plaats innemen in het oeuvre van de ‘in zijn tijd excellerende’ kunstenaar. Bepalende factoren zijn de ‘zeldzaamheid’ en ‘onmisbaarheid’. Zeldzaam betekent dat er zich uiterst weinig andere gelijke of gelijksoortige voorwerpen of verzamelingen in dezelfde staat in Vlaanderen bevinden. Onmisbaar betekent dat het voorwerp of de verzameling minstens één van de volgende vier eigenschappen bezit: een bijzondere waarde voor het collectieve geheugen, een schakelfunctie, een ijkwaarde of een bijzondere artistieke waarde.

Het delen van de collectiewaardering uit 2019, het ontsluiten van een deel van het museumarchief en beschikbaar stellen van de rijke publicaties van de bibliotheek (van zeldzame oude tentoonstellingscatalogi tot heel recent onderzoek in overzichtswerken) speelden een cruciale rol binnen het waarderend onderzoek van de Topstukkenraad.

Persinfo

Voor hoge resolutie beelden, contacteer Nadia De Vree of Rafaëlle Lelièvre.

Kabinet van Vlaams minister van Cultuur Jan Jambon: woordvoerder Olivier Van Raemdonck - [email protected], 0470 99 91 01

Departement Cultuur, Jeugd en Media: adjunct-woordvoerder Mattijs Deraedt - [email protected], 02 553 42 89

Beeld bovenaan: Arturo Martini, La lupa (de wolvin) (1930-1931) - foto: Bart Huysmans & Michel Wuyts